Als het werkt, waarom zou je het dan anders doen?

Er zijn momenten waarop ik Nederland ontzettend mis. Niet eens de kaas, of de Erasmusbrug, maar wel de Nederlandse efficiëntie.
Als je als West-Europeaan Boelgakov leest, vermoed je dat de nadruk op de onbekwaamheid van de personages overdreven is, puur bedoeld om een komisch effect te creëren . Dat het beschreven gebrek aan functionaliteit in de Russische cultuur allesbehalve overdreven is, blijkt echter al zodra je je visum gaat aanvragen. Hoewel ik me nog wel een paar absurde situaties kan herinneren uit Sint-Petersburg overtreft Perm de tweede hoofdstad op dit gebied onomstotelijk. Misschien is dit wat mensen bedoelen als ze het hebben over het 'ware Rusland.'

Het kan enerzijds heerlijk zijn, die lijdzame cultuur. Ik vind het soms best ontspannend dat je hier niet altijd weet waar je aan toe bent, en dat dat niemand stoort. Dat Russen niet schuimbekkend op het perron staan en desondanks thuiskomen, daar herinner ik mezelf bijvoorbeeld elke keer aan als mijn trein weer eens uitvalt. En omdat ik hier maar moet afwachten wanneer mijn flat weer warm water heeft, vind ik een briefje van de gemeente dat de leidingen een paar uur worden afgesloten nu sympathiek in plaats van ergerlijk. Anderzijds zou het leven van zoveel mensen beter worden als ze iets minder zouden pikken.

Een mooi voorbeeld van wat ik bedoel, zijn de 24/7-winkels, waar het aanhouden van de verlichting en het betalen van het personeel nooit minder kan kosten dan de inkomsten die binnenkomen dankzij die vier mensen die midden in de nacht besluiten een bos rozen te kopen. Misschien is zoiets rendabel in de hoofdstad, maar hier sowieso niet: om elf uur 's avonds sluiten de meeste restaurants en café's hun deuren en is er nauwelijks nog een mens te vinden op straat. Het is daarbij gebruikelijk om meer personeel in te zetten dan in Nederland nodig geacht wordt. Zo gingen wij eens vrij laat naar de Skovorodka, een fastfoodketen voor blini. Het was al vrij laat, er zat nog een man of acht, waarvan de meeste al waren uitgegeten. Achter de toonbank stonden zes kassamedewerksters die overduidelijk helemaal niets te doen hadden. Zes vrouwen die om negen uur 's avonds met niks omhanden tegen de aanrechten aanleunden en verveeld naar de eters staarden, met nog een uur te gaan tot sluitingstijd. Na een tijdje voegden zich een manager en een afwasser bij het gezelschap, blijkbaar ook uitgewerkt. Acht man personeel op acht klanten, bij ons zou dat onvoorstelbaar zijn. Nou wordt er in Nederland wel eens iets te enthousiast personeel naar huis gestuurd (ik heb af en toe uren alleen in een winkel gestaan, wat betekent dat je eigenlijk niet naar de wc kunt), maar één op één klantcontact gaat toch wel een beetje ver.   

Nog een voorbeeld: vandaag haalden Tjad en ik een cappuccino in de kantine, waar twee vrouwen achter de kassa stonden. De prijzen hingen achter de kassa op de muur en één cappuccino kostte 22,50 roebel, dus ik had al braaf vijfenveertig roebel op de toonbank gelegd.Wij bestelden, de ene vrouw pakte twee bekertjes en twee lepeltjes, de andere voerde het in op de kassa. Klinkt doortastend, niet? Tot de vrouw achter de kassa de juiste koffie niet kon vinden in het systeem. Het ging ongeveer als volgt: 

"Welke koffie is dit? Zwart?"

"Nee, het is traditionele. Niet zwart."

'Nee, dít is de traditionele. Die is veertig roebel. Het is geen traditionele.'

'Dan is het zwart.'

'Nee, het is ook geen zwart.'

'Hij kost 22.50.'

'Geen traditionele, toch?'

'Nee, geen traditionele.'

'Maar ook geen zwart.'

'Ook geen zwart.'

De ene vrouw hield de bekertjes nog steeds vast, en zo stonden ze samen naar het scherm te turen. Pas na een lange discussie werd besloten dat we 46 roebel moesten betalen - één extra roebel voor de plastic lepeltjes - en we kregen onze poedercappuccino eindelijk in onze handen. Wij zette de koffie- en thee-automaat aan om het poeder aan te vullen met heet water, en nadat we daar vijf minuten hadden staan wachten tot het ding eindelijk opgewarmd was, vroeg één van de kassadames, die al de hele tijd naar ons gehannes had staan kijken. 'Wat willen jullie? Koffie?' Wij wezen op ons poeder. Ze knikte naar de andere hoek van de kantine. 'Oh, het hete water is daar.'

Het idee dat als iets ingepland staat, dat het dan ook moet gebeuren, dat zie je hier heel erg. Het doet er dan niet toe of de uitvoering praktisch is of niet. Zo is er een vrouw die één keer per week het pleintje voor ons gebouw schoonveegt. Waarom bedenkt niemand dat, als het hard regent op haar werkdag, ze dan beter een andere keer kan komen? Daar staat ze dan, in kaplaarzen en regenjas, met een natte bezem over een modderige stoep te schrapen. De dame die onze keuken schoonmaakt doet dat niet rond een uur of elf, als iedereen weg is, maar om acht uur 's ochtends, als vijftien studenten net van plan zijn hun ontbijt te gaan maken. Ik voel me best schuldig als ik met mijn vieze slippers op een stuk stap dat ze net heeft gedaan, maar wie dóét dat dan ook op zo'n tijdstip?

Toen we hier aankwamen, moesten we een ondertekende verklaring hebben dat onze universiteit het eens was met ons studieprogramma, en wij stuurden deze na ontvangst per mail naar de universiteit van Perm. Eenmaal daar aangekomen, werd ons verteld dat we echt een papieren versie hadden moeten meenemen. Als dat zo belangrijk was, dan hadden ze dat op zich wel mogen zeggen voordat we uit Nederland vertrokken, maar we hoefden ons toch geen zorgen te maken: de Permse studiecoördinator zou een nieuw formulier naar de Leidse studiecoördinator sturen voor een handtekening en die dan  per mail terugkrijgen. Het gaat hier dus om éxact hetzelfde formulier met een handtekening van dezelfde persoon, dat wij niet via de mail konden sturen. Ik kan hier gewoon niet bij. 

Vervolgens moesten we een enorme vragenlijst invullen. Dit begon met logische dingen als 'wat is je volledige naam' en 'wat studeer je in je thuisland', maar begon na enkele pagina's dingen te vertonen als 'wat zijn je hobby's' en 'waar werken je ouders'. Een uur nadat we deze zes pagina's tellende vragenlijst hadden ingevuld, moesten we ons aanmelden bij de taalcursus. Driemaal raden wat we daar mochten doen. Juist, diezelfde vragenlijst invullen. 

Een absoluut hoogtepunt was het aanvragen van een visumverlenging. Op de dag dat we hier aankwamen, werden onze registratiepapieren en alle pagina's van onze paspoorten gekopieerd. Deze kopieën zitten dus ergens in een dossier, en zouden op elk willekeurig moment uit dit dossier en in een kopieerapparaat gedonderd kunnen worden, maar om de een of andere reden moesten we toch zelf kopieën laten maken van ons hele paspoort, zonder dat daarbij in acht werd genomen dat scankopieën maken veel langer duurt dan gewoon een stapeltje papieren door een apparaat laten trekken. We vonden het allemaal al een beetje omslachtig, maar kregen ten minste deze, op het eerste gezicht, duidelijke lijst met benodigdheden:

1. Migration card + copy

2. Registration card + copy

3. Matte photo 3x4

4. One copy of all pages of your passport

5. 1600 P

6. A certified copy of your study contract*

7. A certified copy of the admission order**

* Study contract can be certified in room 216

** You can take these copies at the Dean's office

Hoewel dit er niet al te moeilijk uit ziet, bleek dat het wel te zijn. Allereerst bleek één dag voor we deze documenten zouden inleveren dat we niet één, maar twee pasfoto's nodig hadden, zodat ik die op het laatste moment nog moest laten maken (ik had een velletje meegenomen, maar omdat ik voor elk formulier hier een pasfoto heb moeten inleveren, had ik er nog maar eentje over.) Ik snap sowieso niet dat ze ons niet van tevoren hebben laten weten dat we minstens vier pasfoto's mee moeten nemen, want er zitten hier ook zat mensen die echt geen woord Russisch spreken. Moeten die dan in hun eentje uitzoeken waar en hoe ze een geschikte matte pasfoto van drie bij vier kunnen laten maken? 

Oh ja, die kopieën die je bij "the Dean's office" kon laten maken, dat kon dus helemaal niet. We werden weggestuurd en moesten naar een betaald kopieerapparaat, wat kapot was, waarna we naar een vrouw moesten die - op zich begrijpelijk- zuchtend en steunend onze volledige paspoorten kopieerde. 

Zoals hierboven vermeld, moesten twee certified copies bij onze decaan halen, die om mysterieuze redenen nooit aanwezig was als wij langskwamen. Wij besloten uiteindelijk maar zonder deze contracten alvast de rest in te leveren en gaven aan dat het ons niet lukte ze te krijgen. De studiecoördinator reageerde vervolgens vrolijk met 'oh, dan regel ik dat wel even.' Ik was pisnijdig, want er stond niets op dit formulier dat hij niet had kunnen doen zonder twee studenten die nauwelijks bekend zijn met de universiteit en matig Russisch spreken naar drie verschillende gebouwen te laten lopen. Natuurlijk, het is verwend dat ik verwacht dat ik zulke futiliteiten niet zelf hoef te regelen, maar dit is ook gewoon een kwestie van efficiënt het werk doen waar je voor betaald wordt. Wij waren inmiddels namelijk anderhalf uur verder, en dan reken ik de tijd die het kostte om mijn pasfoto's te laten schieten nog niet eens mee. 

Ik ben benieuwd naar waar die wederzijdse cultuur van lage verwachtingen en lage kwaliteit in de dienstverlenende en commerciële sectoren vandaan komt. Is het de nasleep van een, zoals de bekende Sovjetfilosoof-psycholoog Igor Kon opperde,"dictatorschap van afgunst vermomd als sociale rechtvaardigheid", die de individuele inspanningen om bovengemiddeld te presteren zo ontmoedigde? Werd het veroorzaakt door de onvrede of gebrek aan voldoening op de werkvloer, waardoor een slechte werkhouding bijna een vorm van verzet werd: in deze ideologie was het immers moeilijk om iemand te ontslaan omdat hij niet genoeg winst maakte. Maar ook China was communistisch, en dat land is momenteel - hoewel ook zij schijnen te kampen met inefficiënt beleid- hard aan hun service-industrie aan het timmeren. 

Aangezien Rusland nooit een land is geweest dat heel tactisch handelde op economisch gebied, of in elk geval niet op een manier die vergelijkbaar is met de handelsgeest die in veel andere landen woedde, is de oorzaak van dit probleem misschien nog wel verder terug te trekken. Ook voor de Sovjetperiode beloofde werk voor een groot deel van de bevolking weinig. Zelfs nadat het rangensysteem van Peter de Grote enigszins mogelijkheid tot sociale mobiliteit gaf, bleef werk voor veel Russen tot minstens 1861 verbonden met mishandeling en dwang en was doorgroeien niet voor iedereen weggelegd. 

Je kunt over de oorzaak speculeren tot je erbij neervalt. Het feit blijft dat 144 miljoen mensen zich schijnen  neer te leggen bij alle omslachtigheid in het Russische systeem. Een geweldige bron voor absurdistische komedie's, maar in werkelijkheid vooral tragisch.